Povodom osam vekova od  krunisanja Stefana Prvovenčanog (1217-2017)

 

Ko kontroliše sadašnjost, taj kontroliše prošlost,

Ko kontroliše prošlost, taj kontroliše budućnost

Džordž Orvel

 

Autor: Ambasador Dr Duško Lopandić 

 

Godina 1217, kada je za kralja krunisan Stefan Prvovenčani predstavlja jedan od onih ključnih momenata, zbivanja ili oslonaca kolektivnog sećanja Srba. U tim okvirima, u široj vremenskoj perspektivi kraja XII i početka XIII veka, koja obuhvata i postignuća Stefana Nemanje kao i uspeh Save Nemanjića u izgradnji autokefalne pravoslavne crkve i arhiepiskopije, kroz nesigurne vrtloge istorije gradio se identitet onoga što je postala srpska nacija. Uključivši se u srednjovekovnu zajednicu naroda Srbija je otpočela jedan od svojih puteva evropeizacije, koja je i danas na novi način aktuelna.

Narodni, kao ni lični identitet nisu jednom zadata, nepromenljiva kategorija. I identitet se menja sa vremenom ili sa generacijama. Osoba može da se poistoveti, zavisno od okolnosti, sa mestom svog porekla ili odrastanja, sa okruženjem, društvenom klasom, precima, zavičajem, verom, kao i sa etničkom grupom, državom ili čak i sa celim kontinentom. Slično je i sa narodima, koji se, kao i njihova kultura ili jezik, kolektivno menjaju protokom vremena, generacija, sa različitima zbivanjima, postepeno ili naglo nestaju, ili se pretvaraju u nešto drugo. Čovek se razlikuje od ostalih bića, kako ističe Juval Hariri u svom Sapijensu po tome što smišlja kolektivne narative – priče, dogovorene društvene konvencije koje primenjuje u stvarnosti i u okviru kojih živi. Nije pri tome suštinski važno u kojoj meri bi narativ o narodu – naciji bio „zamišljanje zajednice“  ili možda tek izmišljanje tradicije.

Nacija, napisao je Ernest Renan, izraz je jednog duhovnog načela koje čine dve stvari: jedna je u prošlosti, druga u sadašnjosti. Jedna je nasleđe zajedničkog sećanja. Druga je želja da se živi u toj zajednici. „Nacija, kao i pojedinac, krajnji je rezultat dugih napora, žrtvi i posvećenosti“ .

Svaka nova generacija, želela to ili ne, uspostavlja, potvrđuje ili menja svoj odnos prema kolektivnoj prošlosti, pa time, potvđuje ili postepeno menja i kolektivni identitet. „Otadžbina, napisao je Jovan Dučić, nije tlo, ni pleme, ni jezik, nego kolektivni duh jednog naroda“. Miloš Crnjanski je sličnu ideju iskazao na poetski način: „Тaj nacion zajedničke nesreće vezuju, i u tom nacionu, svaki pojedinac, kad leže, ima istu suzu u oku. A kad se budi, budi se iz istog sna.“ Pored onoga što jesmo ili što smo postali, nacionalni identitet čini ono čega se zajednički sećamo, bilo da se radilo o lepom snu ili o košmaru.

 

Osam vekova,  trideset generacija

Monah Domentijan je zapisao u žitiju svetog Save kako je srpski episkop Metodije poslat u Rim „ka velikom saprestolniku svetih (Petra i Pavla) papi velike rimske države“ sa molbom da papa pošalje „blagosloveni venac“, tj. kraljevsku krunu za srpskog velikog župana. „I prizvavši blagovernog brata svoga…preosvećeni kir Sava…uzevši Sveti venac u velikom svetilištu, venča blagovernoga brata svoga i pomaza ga Duhom svetim za kraljevstvo da se zove samodržavni gospodin kir Stefan kralj  svih srpskih i pomorskih zemalja…“ – ovako je krunisanje iz 1217. godine opisao Domentijan, u vreme kada su pojedini očevici Stefanovog krunisanja još bili živi .

Ne ulazeći u ovom slučaju u pitanje uloge svetog Save u krunisanju Stefana Prvovenčanog (kojeg je u stvarnosti verovatno krunisao papski legat, koji je i doneo krunu iz Rima) treba ukazati na ključnu delatnost Stefana Nemanje i njegova dva sina, Save i Stefana, u procesu uključivanja Raške – Srbije u okvire srednjovekovnog sistema država – kako u vizantijsku „zajednicu naroda“, tako i u širu „hrišćansku“ zajednicu koja je obuhvatala ceo evropski kontinent. Sa dobijanjem kraljevskog venca…Stefan Nemanjić je u postojećoj hijerarhiji država i vladara izjednačen sa ostalim hrišćanskim kraljevima  pa je time srpska država, kako bismo se danas izrazili, i na međunarodnom planu postala „suverena“ u odnosu na bliže okruženje, poput Ugarske i Bugarske ili u odnosu na dalje evropske narode.

Samo generaciju nakon proglašenja kraljevine, Uroš I će podići Sopoćane čije će monumentalne freske, poput Uspenja Bogorodice, slikati umetnici koji nisu imali premca u Evropi svoga doba (otac italijanske renesanse  – slikar Đoto – bio je u to vreme tek rođen).

Tokom proteklih osam vekova živelo je negde između dvadeset i pet do trideset ljudskih generacija. Procenjuje se da je na celom Balkanu u XIII veku živelo oko 4 miliona ljudi – što je u velikom raskoraku sa teorijskim brojem predaka koje bismo (matematički gledano) mogli da imamo množeći svaki put jednu generaciju predaka sa dva (tj. milion predaka nakon dvadeset generacija, dosnosno milijardu predaka nakon trideset generacija). Društvena grupa, odnosno zajednica koja je sebe nazivala Srbima tokom osam vekova bez sumnje nije ostajala identična, niti kompaktna: neke srpske zajednice, sela, bratstva, porodice, oblasti – nestajale su u ratovima, periodima gladi, epidemijama, seobama ili konverzijama i gubile se u tami trajanja. Ali bilo je i suprotnih primera, pa su se neki drugi pripadnici različitih etničkih ili jezičkih zajednica u različitim periodima priključivali srpskom narodnom korpusu.

 

„Doživeti da bi i mi narodom Evropejskim postali“

 

Okvirno posmatrano, ključna zbivanja tokom prethodnih osam vekova srpske istorije, od godine krunisanja Prvovenčanog bi se mogla podeliti u tri perioda dugog trajanja:

– vreme srednjeg veka (1217-1521  – oko tri veka ili devet do dvanest generacija),

– vreme osmanske vlasti (1521-1804 – oko tri veka ili devet do dvanest generacija) i

– vreme izgradnje moderne države (1804-2017- oko dva veka ili šest do osam generacija).

Svaki od navednih perioda dugog trajanja imao je svoje ključne momente sačuvane ili obnovljene u kolektivnon sećanju. Neizvesna strela nacionalne istorije nekad je išla paralelno sa evropskim tokovima, ali često se kretala nepravilno, ponekad skretala, ponekad okretala unazad, upadala i u periode diskontinuiteta. Tako je državni i kulturni uspon Srbije tokom srednjeg veka zaustavljen u susretu i sukobu na život i smrt sa Osmanlijama i sa islamskim poretkom nakon 1371-1389 – kako to simbolizuju bitka na Kosovu, odnosno pad Smedereva (1459) i Beograda (1521) i kako je kraj srpskog carstva opisala narodna poezija. Stara država je u ovom dramatičnom sukobu nestala, kao i njeni plemići, vojnici, zanatlije i gradsko stanovništvo. Kao nosioci sećanja i tradicije ostali su da traju hrišćanska crkva sa svojom verom i drevnim knjigama, kao i seljaci sa svojim pesmama, običajima i jezikom.

Period osmanske vlasti predstavljao je, u prvim vekovima XVI i XVII period prilagođavanja i uključivanja u pravila silnog Carstva, da bi se zatim od kraja XVII veka matica srpske nacionalne istorije okrenula ka saradnji sa protivnicima Osmanlija. Velika seoba Srba (od 1690. g.) može se posmatrati i kao poseban i neobičan dugi marš u potrazi za evropeizacijom nacionalne sudbine. Dobar deo srpskog stanovništva predvođenog  njegovim verskim vođama, fizički se pokrenuo i pomerio sa juga ka severu Balkana i sa prostora Turske Evrope ka srednjoj Evropi, tražeći manje ili više jasno (slično savremenim migrantima i azilanatima) ono što bi se danas moglo nazvati evropskim vrednostima poput slobode, pravde, samouprave ili pravne jednakosti.

U starom kraju, iza naroda i sveštenika ostali su, često pusti, crkve i manastiri. Nakon što su Turci uništili krov Sopoćana, veličanstvene manastirske freske su više od dva veka stojale nezaštićene, pod kišom, suncem i vetrom, simbolišući tako usud srpske kulture u ta burna vremena. Živeći dugo na raskršću tri civilizacije – pravoslavnog i katoličkog hrišćanstva i islama – u više država i raznolikom etničkom i društvenom okruženju, između istoka i zapada, razvučen daljinama od mediteranskog Trsta do balkanskog Prizrena, od srednjoevropske Sentandreje do krševitog Cetinja i osunčanog Trebinja, srpski nacion nije mogao izbeći posledice vekovne razdvojenosti, stalno sudbinski raspet između postojane vere u narodno jedinstvo i ideale (J. Cvijić) i spontanih podsticaja za deobe, kakve će ga pratiti praktično do danas.

 

Četvrta evropeizacija i  nova industrijska revolucija

 

Treći period evropeizacije Srbije je otpočeo sa 1804. godinom, ustancima i dugotrajnom i upornom borbom za izgradnju slobodne i moderne srpske države. „Pokoljenje za pjesnu stvoreno…vaš će primjer učiti pjevača, kako treba s besmrtnošću zborit.“ (P.P.Njegoš). Šta je za ustaničku Srbiju značilo formalno priznanje njene autonomije, najslikovitije je izrekao knez Miloš nakon posete sultanu 1835. godine: „Tolke godine trude i briga moji privel su ovo stanje…Srbin do juče rob, danas dušom da dane i slobodan da bude na svom imeniju. To sam izdejstvovao to doživeo da bi i mi narodom Evropejskim postali“.

Četiri velika lika s početka XIX veka predstavljaju uzore na čijim delima počivaju koreni moderne Srbije: Karađorđe i Miloš – ratnici i državnici, kao i Dositej i Vuk – narodni učitelji i kulturni reformatori. „Neka samo okrenemo jedan pogled na narode prosveštene cele Evrope“ napisao je Dositej u svom programskom pismu ljubeznom Haralampiju.

Godine 1804, 1815, 1830, 1848, 1862, 1878, 1882 predstavljale su teške, nekad dramatične, nekad herojske etape u izgradnji slobodne i sve više evropejske Srbije u često složenoj igi velikih evropskih sila u okviru tzv. „istočnog pitanja“ koje će na kraju dovesti i do svetskog konflikta. Brojnost i raširenost Srba u regionu, kao i dinamizam mlade srpske države XIX veka učinili su da ona postane neka vrsta istorijskog putovođe i za druge male balkanske narode. Nekadašnju ulogu crkve i narodnih pevača u očuvanju i izgradnji nacionalnog identiteta preuzeli su državni činovnici, oficiri, učitelji, učenjaci, istoričari, pesnici, trgovci i preduzetnici koji su doprinosili modernizaciji Otačestva.

Kraj devetnaestog i dvadeseti vek predstavljali su koliko vreme ubrzane modernizacije, tako i vreme velikih ratova i stradanja, vreme uspona i uspeha ali i novih istorijskih diskontinuteta. Od 1875. godine započelo je vreme ratovanja i novog nasilja, tokom kog je za nešto više od sto godina i četiri generacije Srbija prošla kroz osam ratova, od kojih dva svetska. Možda je najkraću karakteristiku srpskog XX veka dao M. Kašanin govoreći o „narodu koji nije pristajao da bude uništen“. Stradanja, izbeglištvo i novi počeci, uz dugoročno nacionalno prenaprezanje, postali su istorijski obrazac i gotovo deo nacionalnog identiteta. Ratovi, uz pogibije i deobe, bili su i vreme najvećih podviga i zvezdanih pobeda, poput onih iz 1912, 1913, 1918, ili 1945.

Srbija se u dužem periodu XX veka tokom dve generacije utopila u širu državu – Jugoslaviju. Monumentalne freske iz Sopoćana, odnosno ono što je od njih ostalo, pokrivene su, posle više od dva veka pod vetrom i kišom, tek sa obnovom manastira 1928. godine.

Neuspeh međuratnog jugoslovenskog projekta, plemenitog, ambicioznog, ali utopijskog poduhvata ujedinjenja južnih Slovena, pokazao se tragično u međuetničkim pokoljima i teškim zločinima tokom II svetskog rata, paralelno građanskog, antifašističkog i oslobodilačkog rata. Posleratni društveni sistem doneo je obnovu i izgradnju, u vidu opismenjavanja stanovništva, privrednog rasta i industrijalizacije, jačanja radništva i srednje klase, naglog širenja gradova kao i delimičnu internacionalizaciju života u okvirima delovanja originalne spoljne politke koja je tada anticipirala tokove globalizacije (pokret nesvrstanih). Ipak, projekt bratstva i jedinstva južnih Slovena nije uspeo ni u ponovljenoj istorijskoj verziji komunističke (kon)federacije.

Sve do poslednje decenije XX veka, evolucija nacionalne istorije uglavnom je pratila, kako po dobru tako i u zlu, krivudavu maticu evropske i svetske istorije. Međutim, nasilni raspad Jugoslavije u momentu jačanja evropske integracije, građanski ratovi u vreme evropskog mira, ekonomske sankcije i emigracija hiljada mladih ljudi u periodu svetskog ekonomskog rasta i tehnološke revolucije, izazvali su proširen osećaj društvenog nazadovanja, zastoja u evropeizaciji, propuštenih decenija, izgubljenih generacija. Relativni neuspeh u rešavanju „srpskog pitanja“ u okolnostima post-jugoslovenske krize, građanskih ratova i nove međunarodne realnosti – a posebno rezultati ratova u Hrvatskoj/Krajini i na KiM – ostavili su dubok osećaj nacionalne frustracije, koja dugoročno utiče na srpsku unutrašnju i spoljnu politiku.

XXI vek je doneo nove prilike i obnovio nade u društveni razvoj, normalizaciju društva, modernizaciju i uključenje zemlje u šire međunarodne tokove, u obnovljenom, četvrtom procesu evropeizacije, ovaj put u okviru Evropske unije. Uz napore modernizacije, pred srpskom politikom ostaje i izazov pronalaženja prave formule za dugoročno rešavanje odnosa sa susedima, u komplikovanom etničko-državnom mozaiku regiona, post-jugoslovenskog prostora, preuređenog u veći broj malih, uglavnom ekonomski slabih i društveno nestabilnih država. Ipak, kako je to istakao Ortega i Gaset: „Nacije ne čini jakima toliko zajednička prošlost, nego prvenstveno zajednička budućnost“ . U Sopoćanima, nakon mnogo godina, 2002. g. deo moštiju ktitora Sopoćana, kralja Uroša I prenet je iz Pivskog manastira.

Na pragu četvrte industrijske revolucije (veštačka inteligencija, nanotehnologije, integracija ljudi i mašina…itd) pred novim generacijama stoji izazov da se nadoknadi gubitak izgubljenih decenija i da Srbija najzad zaokruži proces izgradnje modernog demokratskog društva u uslovima evropeizacije, čija se drevna paralela može naći još u vremenu krunisanja Stefana Prvovenčanog. I kao što je optimistički izrekao veliki pesnik: „mi nismo narod na kraju puta kroz istoriju, nego na početku, i naša prošlost nije veća no naša budućnost“ (J. Dučić).

Kultura sećanja: osam vekova i trideset generacija

– Ključna zbivanja – kolektivni oslonci sećanja – po jedno u svakom od osam vekova:  

(ključna godina, ličnost, mesto ili događaj, delo)

 

	Godina	Ličnost	Mesto/događaj	Delo
XIII vek	1217	Sveti Sava	man. Sopoćani	Žitije sv.Save od Teodosija
XIV vek	1346¹	kralj Milutin	Kosovska bitka	Dušanov zakonik
XV vek	1459²	despot Đurađ Branković	man. Manasija	Slovo ljubve
XVI vek	1521³	patrijarh Makarije Sokolović	stari Dubrovnik	Janičareve uspomene
XVII vek	1690⁴	patrijarh Arsenije III Čarnojević	Velika seoba	deseteračke pesme kosovskog ciklusa
XVIII vek	1717⁵	Dositej Obradović	Sentandreja	Život i priključenija
XIX vek	1804	Miloš Obrenović	Berlinski kongres	Pismenica serbskoga jezika (Vuk)
XX vek	1914	Nikola Pašić	27. mart 1941	Seobe (Crnjanski)

¹ Proglašenje Dušana za cara Srba i Romeja.

² Pad Despotovine

³ Pad Beograda pod Turke

⁴ Velika seoba Srba

⁵ Vojska Evgenija Savojskog zauzela Beograd