Autor: Ambasador Dr Duško Lopandić

„Države imaju puno koristi vodeći neprekidne pregovore sa inostranstvom“

(kardinal Rišelje)

Najvećim[1] delom istorije, ljudi su uglavnom vodili ratove, koji su „roditelj svih stvari“, kako je to rekao Heraklit. Ipak, vrema rata smenjivalo je i vreme mira, a sa razvojem države, kulture i civilizacije, razvijale su se i mirnodopske veze između gospodara rata i mira, odnosno između različitih država i njihovih poglavara. Ove veze danas nazivamo diplomatijom – rečju koja je nastala u starom Rimu („diploma“ se nazivala bakarna pločica koju je nosio državni poslanik tokom svoje službene misije).

Pod diplomatijom podrazumevamo tri glavna pojma: (1) službene aktivnosti, delovanje i veze između država (poslanstva, pregovore, skupljanje i prenošenje informacija o drugim zemljama od strane posebno upućenih izaslanika i sl), (2) delatnost državnika u međunarodnim odnosima i, u novije vreme, (3) deo državne uprave (administracije) koja se bavi međunarodnim vezama vladara, odnosno neke zemlje.

Diplomatija je u izvesnom smislu starija od pojma civilizacije, jer su različite društvene grupe (npr. plemena, klanovi i sl.) možda još od vremena pećinskog čoveka verovatno uspostavljale određene međusobne veze, odbrambene ili napadačke saveze ili sklapale dogovore oko međusobnih granica na teritoriji koju kontroliše svaka grupa, kao i drugih pitanja koja su proizilazila iz njihovih redovnijih susreta.

Sa nastankom država u Starom veku, možemo govoriti o diplomatiji u tradicionalnom smislu te reči. Naslov ove knjige („Reči su senke dela“) je preuzet iz izveštaja vizantijskog poslanika Teodora Metohita (1270-1332) koji je tokom pregovora o sklapanju braka vizantijske princeze Simonide sa srpskim kraljem Milutinom (oko 1299) na ovaj način ukazao na povezanost ciljeva diplomatskih pregovora i misije (carskog) izaslanika sa onim što će proizaći u stvarnosti, iz rečima ili na papiru postignutog dogovora (sporazuma). Za svakog diplomatu, onog drevnog ili onog modernog, reči su samo osnov kojim se konstatuju ili uspostavljaju „dela“, tj nova društvena realnost.

Knjiga koja se nalazi pred čitaocem ima za cilj da ilustruje postepeni razvoj i evoluciju diplomatskih delatnosti  kao i međunarodnih odnosa (pretežno u Evropi, ali i u svetu, od SAD do Kine i Japana) od perioda renesanse pa do savremenog doba – epohe modernosti, tj. do perioda nakon I svetskog rata koji predstavlja prvi korak savremene diplomatije. Moglo bi se ukratko i sintetički zaključiti da su za genezu i nastanak moderne diplomatije i međunarodnih odnosa u XX veku presudan značaj imala tri velika međunarodna skupa koje razdvajaju dva i po veka:  Vestfalski mir (1648), Bečki kongres (1815) i Pariška mirovna konferencija (1919). O njihovom značaju, kao i o ljudima koji su učestvovali ili presudno uticali na to da se „reči“ pretvore u „dela“ biće reči na narednim stranicama ove knjige.

Za razliku od klasičnih istorija diplomatije ili međunarodnih odnosa, ovo delo je u prvom redu usmereno na prikaz života i dela značajnih ljudi koji su direktno ili posredno, bilo kao izaslanici, poslanici, pregovarači, ili kao značajni državnici, imali ključnu ili značajnu ulogu u razvoju diplomatije i diplomatskih odnosa. U ovoj knjizi se ne radi o sistematskom i strukturisanom prikazu svih etapa ili elemenata evolucije diplomatije kao veštine ili kao državništva, pa su prema tome izabrane ličnosti samo ilustracije kao predstavnici svog vremena. Autor nije imao ambiciju da predstavi suviše veliki broj važnih diplomatskih ličnosti – što bi bilo i nemoguće u ovako kratkom delu. Tako će čitalac, kada je u pitanju doba Bečkog kongresa, pronaći poglavlja posvećena životima Meterniha, cara Aleksandra I Romanova i još nekih upečatljivih ličnosti, dok će drugi, isto tako važni portreti nekih ključnih ličnosti pre ili nakon Kongresa ostati u drugom planu (poput Napoleona I, Taljerana, Engleza Kastelroa i drugih).

+++

Slično kao i druge pojave povezane sa nastankom moderne Evrope, počeci moderne diplomatije se mogu pronaći u razvoju italijanske renesanse odnosno aktivnosti i veza između njenih gradova, poput Firence i Venecije – posebno tokom XVI veka. Doba nastanka i razvoja klasične diplomatske prakse u Italiji ilustrovano je portretima čuvenog Firentinca Makijavelija kao i vizantijskog baila Markantonia Barbara, savremenika poznatog osmanskog velikog vezira našeg porekla, Mehmed paše Sokolovića.

Period konvulzija u evropskoj politici (XVII vek), borbe za prevlast na kontinentu, skoro neprestanih ratova (od kojih je Tridesetogodišnji rat bio najrazorniji i najkrvaviji) koje su predstavljale prelazak iz srednjovekovne Evrope u moderno doba, prikazan je kroz portrete slikara Rubensa, Huga Grocijusa, osnivača pojma međunarodnog prava („ius gentius“) i diplomate, kao i Fransoa de Kalijera, sekretara Luja XIV i jednog od prvih pisaca priručnika o diplomatiji.

Pregovori o zaključenju Vestfalskog ugovora (1648) predstavljaju ključni momenat u kristalizaciji procesa koji će dovesti do stvaranja modernog sistema međunarodnih odnosa, zasnovanih na principu suvereniteta država, kao članica međunarodne zajednice.

Bliže našem prostoru, dugotrajna titanska borba dva carstva – Austrije i Osmanskog carstva, koja je bitno uticala i na istorijsku sudbinu srpskog naroda, imala je svoje međučinove na pregovorima o miru u Karlovcu i u Požarevcu i ilustrovana je zanimljivom sudbinom velikih dragomana  iz porodice Mavrokordato (hrišćana koji su pregovarali u ime sultana). U ambijent međunrodnih odnosa XVIII veka i naglog širenja interesa evropskih sila na druge kontinente, uklapa se povest grofa Save Vladislavića, čoveka koji je u ime Ruske imperije dogovorio granice sa carskom Kinom – granice koje se ni do danas nisu menjale.

+++

Napoleonovo doba, odnosno vreme prelaska XVIII u XIX vek, a posebno Bečki kongres – najveći istorijski skup do tada (a i kasnije) na kome se sastali brojni suvereni, predstavnici velikih i malih sila, predstavljao je prelomni momenat u evropskoj istoriji savremenog doba. Bečki kongres je imao izuzetan značaj u načinu na koji je obnovio međudržavne odnose u Evropi nakon dugogodišnjih revolucionarnih i ratnih poremećaja i turbulencija nakon Velike francuske revolucije i tokom Napoleonovih ratova. On i danas predstavlja primer uspešnog mirnodopskog reorganizovanja međunarodnih odnosa na osnovu realne ravnoteže snaga, uticaja i interesa između velikih sila, što je omogućilo relativni mir između evropskih sila tokom najmanje pola veka (a i duže, ako isključimo Krimski rat). Stoga je ovaj period ilustrovan serijom portreta značajnih, manje značajnih ili slučajnih učesnika i činilaca velikih promena s početka XIX veka – od ruskog cara Aleksandra I, preko njegovog bliskog saradnika, ruskog ministra i kasnijeg prvog predsednika Grčke, Kapodistrije, velikog pisca i usputnog diplomate Šatobrijana, do jedne od najznačajnije ličnosti u istoriji diplomatije – austrijskog kancelara Meterniha. Meternihov život i karijera predstavljaju i dobru priliku da se osvrnemo na ulogu i indirektni uticaj ženskog pola u evoluciji diplomatskih i međunarodnih odnosa – uticaj koji je uvek postojao u različitim oblicima, ali koji je bio posebno vidljiv tokom XVIII veka, kao i perioda Bečkog kongresa.

Nakon Bečkog kongresa, diplomatske aktivnosti se sve više sele „sa dvora u ministarske kancelarije“, kako je to primetio Harold Nikolson u svom klasičnom priručniku „Diplomatija“ (1945). Sa XIX vekom razvoj diplomatije je povezan i sa zbivanjima na drugim kontinentima gde su evropske kolonijalne sile na ovaj ili onaj način bile sve prisutnije. Diplomatska pravila se sve više kodifikuju dok se razvija i moderno međunarodno pravo, koje bar delimično utiče na ponašanje velikih sila. Za razumevanje svetske politike i evolucije diplomatije u XX veku i kasnije, potrebno je pratiti i zbivanja izvan Evrope, poput evolucije u Americi, Dalekom istoku i dr. Stoga su u diplomatske portrete ovog perioda uključeni i likovi nekoliko značajnih ličnosti iz kineske, američke i japanske istorije, poput Franklina, Džefersona i drugih.

Prvi svetski rat i njegov diplomatski epilog – mirovna konferencija u Parizu, predstavljaju završni čin u evoluciji jednog sveta – sveta vremena evropskog kolonijalizma – ali istovremeno i prvi korak novog doba koje će između ostalog karakterisati i ono što je nazvano „moderna diplomatija“ – veće okretanje javnosti (javna diplomatija, uticaj medija na međunarodne odnose) i uspostavljanje stalnih međunarodnih organizacija, poput Društva naroda (multilateralizam). Ovom trendu najviše je doprineo čovek novog vremena i predvodnik nacije koja je nakon I svetskog rata postepeno preuzela primat u međunarodnim odnosima – predsednik SAD Vudro Vilson.

+++

Prvi svetski rat je predstavljao prelomni, može se reći revolucionarni momenat u razvoju evropske civilizacije. Bilo je to doba koje je potreslo svet, kako bi to rekao znameniti američki novinar i komunista Džon Rid. Osim do tada nezabeležene distrukcije i masovnih stranja – u prvom redu vojnika, ali i civilnog stanovništva – u ratu su nestala četiri evropska carstva i odigrala se jedna revolucija svetskih razmera. Evropsko „samouništenje“ predstavljalo je istovremeno i momenat novog stvaranja – od politke i uzdizanja novih ideologija, preko međunarodnih odnosa, do kulturnih pravaca i novih društvenih običaja.

Iako su Francuska i Velika Britanija kao pobednice i kolonijalne sile još neko vreme (tj. do II svetskog rata) igrale ključnu ulogu u međunarodnim odnosima, one su sve više postajale „senke svoje senke“, dok je vodeća uloga u ekonomskim i političkim odnosima u svetu pripala novoj, i iz ugla „jučerašnjeg sveta“ po mnogim karakteristikama, novatorskoj velikoj sili – Sjedinjenim Američkim Državama. Na istoku Evrope, u novoj i po društvenoj organizaciji do tada neviđenoj državi  – Sovjetskom Savezu – najavljivano je stvarnje „novog društva“, na potpuno novim ideološkim načelima.

„Klasična diplomatija“ XIX veka počivala je na pet elemenata: (1) Evropa kao centar svih ključnih diplomatskih zbivanja, (2) hijerarhija odnosa među državama (formalna dominacija „velikih sila“ u odnosu na manje države), (3) glavna uloga velikih sila u održavanju mira putem ravnoteže snaga, (4) postojanje relativno male, profesionalne i efikasne diplomatske službe koja se razvila na aristokratskoj tradiciji i (5) tajno pregovaranje između diplomatskih kancelarija velikih i malih sila. Svi ovi elementi su delimično bili dovedeni u pitanje još i u decenijama pre Prvog svetskog rata, pod uticajem tri činioca: (1) proces kolonijalne ekspanzije i pojačanog rivalstva među velikim evropskim silama, (2) pojava telegrafa i drugih oblika brzih komunikacija, uz širenje prakse organizovanja međunarodnih konferencija na razne teme i (3) jačanje SAD kao sve važnije ekonomske, pa i političke sile u svetu.

„Diplomatija ubuduće mora biti otvorena i pred očima javnosti“, zatražio je američki predsednik Vilson u prvoj od svojih 14 revolucionarnih tačaka koje su predstavljale delimično idealističku, ali novatorsku viziju svetskog poretka koji je trebalo da nastupi nakon rata. Zanimljivo je da su, na drugoj strni ideoloških barikada, skoro u isto doba, revolucionarni boljševici u Sovjetskom Savezu slično isticali da diplomatija treba da postane javna, pa su tako svi tajni sporazumi i aranžmani carske Rusije po naređenju Lenjina i Trockog  bili publikovani.

Iako Pariška mirovna konferencija, odnosno Versajski mirovni ugovor, kao i ostali ugovori sa poraženim državama kojim je okončan Prvi svetski rat, nisu u potpunosti ostvarili ciljeve istaknute u vizijama američkog predsednika, promene u strukturi međunarodnih odnosa i načina vođenja politike u značajnoj meri su uticale i na nastanak „nove diplomatije“ za koju se zalagao Vilson.

Glavni elementi koja su karakterisala novu fazu evolucije diplomatske prakse su bili sledeći:

• daleko veće vođenje računa o stavovima društva, tj. javnosti, što je podrazumevalo veću javnost i odgovornost državnika i diplomata u vođenju međunarodnih odnosa i postepeno uključivalo i praksu tzv. „javne diplomatije“ (okrenute medijima, javnom mnjenju i sl);
• načelo veće demokratičnosti u međunarodnim odnosima bilo je podržano i idejom o vođenju računa o „interesima naroda“ (a ne samo država, odnosno kolonijalnih vlasti), kao i principa „autonomnog razvoja“ naroda koji će se pretvoriti u načelo nacionalnog „samoopredeljenja“, često u istorijskoj praksi suprostavljeno načelima teritorijalnog integriteta suverenih država;
• ideja kolektivne bezbednosti na kojoj bi trebalo da počiva međunarodni mir (nasuprot tradicionalnom konceptu ravnoteže snaga) što je trebalo da bude obezbeđeno, kako stvaranjem prve univerzalne međunarodne organizacije – Društva naroda – tako i insistiranjem na poštovanju i razvoju međunarodnog prava, kao osnove odnosa među državama (umesto rata, proglašenog nezakonitim sredstvom). U ovom smislu, izuzetan značaj je predstavljalo osnivanje prvog Stalnog suda međunarodne pravde, koji je trebalo da igra centralnu ulogu u regulisanju odnosa među državama i razvoju međunarodnog prava;
• u poslednjoj, 14. Vilsonovoj tačci, govorilo se o „opštoj zajednici naroda“ u okvru koje bi se „garantovala politička nezavisnost i teritorijalni integritet jednako velikim i malim narodima“. U tom smislu, stvaranje Društva naroda, kao i drugih međunarodnih organizacija (Međunarodna organizacija rada i sl.) podstaklo je razvoj multilateralne diplomatije (koja će se dalje širiti i dobiti i dodatne podsticaje nakon II svetskog rata),
• najzad, diplomatska praksa se u periodu nakon Prvog svetskog rata, pa tokom celog XX veka suočavala sa novim oblastima delovanja: diplomate se nisu samo bavile klasičnim pitanjima političkih odnosa i praćenjem moći i vlasti, nego su se prirodno usmeravali i na specifična društvena pitanja od značaja u društvenom razvoju, tj. „ekspertske teme“ poput ekonomije, trgovine, transporta, prava manjina, pomorskih pitanja i drugog.

Osim pojmovnih, principijelnih i ideoloških promena koje je dovelo novo doba, od velikog uticaja na diplomatsku praksu je bio veliki razvoj svih vrsta transporta i komunikacija, kao i razvoj medija. Ubrzanje komunikacija je predstavljao posebno značajan fenomen koji će radikalno promeniti ulogu i položaj diplomatskih predstavnika, kao i način njihovog rada.

Javnost i društvena odgovornost diplomatske prakse, suverena jednakost država, kolektivna bezbednost, multilateralizam i specijalizacija u diplomatiji – sve su ovo bili realtivno novi pojmovi za klasičnu diplomatiju, koji će se na različite načine razvijati tokom XX veka – kako između dva svetska rata, te posebno nakon II svetskog rata sa nastankom Ujedinjenih nacija i brojnih drugih specijalizovanih međunarodnih organizacija.

Ipak, bez obzira na sve promene koje je donosilo vreme, suština diplomatskih aktivnosti u klasično, moderno ili današnje doba ostala je ista., kako je to davno, 1925. godine isticao poznati francuski diplomata Žila Kambona: „Ono što se menja je spoljašnost…suština ostaje ista jer se ljudska priroda ne menja; narodi će uvek zadržati jedan isti način da rešavaju svoje međusobne razlike, a reč jednog časnog čoveka će uvek ostati najbolji instrument kojim se neka vlada može poslužiti kako bi obezbedila uspeh svojih stavova.“

[1] Ovaj tekst predstavlja uvod najnovije knjige o istoriji diplomatije dr Duška Lopandića pod nazivom „Reči su senke dela – izaslanici, državnici, mislioci u diplomatiji od Nikole Makijavelija do Vudro Vilsona“