Autor: Ambasador Dr Duško Lopandić
“Kolektivna ličnost jedne nacije kao i individua, rađa se i umire u vremenu”
Rejmon Aron
Prostor Balkanskog poluostrva (ili jugoistočne Evrope) [1] u periodu od početka XIX veka do danas prošao je bar kroz šest velikih promena regionalnog međudržavnog sistema.[2] Te transformacije se karakterišu po – prvo – kraćim i uglavnom nasilnim potresima koje su zatim pratile duže faze stabilizacije. Radikalno preoblikovanje balkanskog prostora u ciklusima “destabilizacija-stabilizacija” najčešće je bilo prouzrokovano ratovima, ustancima ili unutrašnjim sukobima većeg ili manjeg obima čiji je cilj bilo nastojanje da se stvore, afirmišu ili prošire nacionalne države (države-nacije) na prostorima koja su u početku ovog perioda činila dva carstva (Osmansko i Austrijsko carstvo).[3] Uzroci balkanskih potresa su imali najčešće društvene i autonomne korene a bili su znatno i pod uticajem širih evropskih zbivanja.[4]
Umesto dva Carstva sa početka XIX veka na Balkanu se nakon I svetskog rata formiralo šest pretežno manjih država. Danas, sto godina kasnije taj broj je skoro udvostručen. Povećavanje broja država na Balkanu i česte promene granica usložnjavali su i činili manje funkcionalnim i dugoročno teško održivim ceo balkanski međudržavni sistem koji je uvek bio podložan jakom i protivrečnom spoljnom uticaju (velikih sila) – bilo u smislu stabilizacije bilo u suprotnom pravcu – ka destabilizovanju balkanskog prostora. Proces rastakanja država je u XIX veku dobio naziv „balkanizacija“. Ta reč se kasnije pretvorila u opšti izraz za proces usitnjavanja većih političkih zajednica u manje.[5]
Pitanje „slobode naroda“, novih granica, socijalnih prava i odnosa između nacionalne većine i manjine predstavljali se ključne činioce koji su uticali na karakter balkanskih odnosa u XIX i XX veku. Imajući u vidu da stvaranje nacionalnih država zasnovanih na etničkoj i jezičkoj srodnosti stanovništva olakšava vladavinu na načelu podrške većine građana jedne zemlje, može se govoriti i o dugoročnom uticaju nacionalnog faktora i nacionalizma kao mobilišućeg i modernizujućeg društvenog činioca, s jedne strane[6], a istovremeno i o postepenom porastu demokratskog duha, sa druge strane – kao procesima koji su imali svoje uspone i padove na prostoru Balkana. Politički procesi na Balkanu su pod uticajem načela narodnog samoopredeljenja u XIX i XX veku nametali potrebu da se na novi način odredi i potvrdi legitimitet vlasti, što je sa svoje strane između ostalog podsticalo postepenu modernizaciju nacionalnih država u skladu sa njihovim evropskim uzorima (u smislu jačanja principa konstitucionalnosti, napretka pravne države i slično).[7] „Nacionalizam je, kako je napisao Andrej Mitrović, od svog nastanka bio istorijska činjenica koja deluje na okupljanje i povezivanje, istovremeno i na deljenje i razjedinjavanje ljudskih grupa, političkih pojava i istorijskih kretanja, pa su na osnovu njega jednim delom stvorena moderna i savremena osećanja pripadnosti i različitosti“.[8] Dvadeseti vek je predstavljao i period ogorčenih sukoba u Evropi na ideološkim osnovama – posebno između „netrpeljivih ideologija“ – komunizma i nacizma, kao i između komunizma i demokratskih sistema, što je u tom periodu podsticalo antagonizme i destabilizaciju odnosa na Balkanu, kao periferije Evrope.[9] Državne i granične promene su otvarale i pitanje međuetničkih (međunacionalnih) odnosa, odnosno odnosa između (etničke ili druge) većine i manjine. Pitanje položaja manjina, pa time i individualnih prava je tako predstavljalo stalnu temu i izazov balkanskom sistemu, od habsburškog i osmanskog vremena pa sve do danas.
Stabilnost balkanskih odnosa kao neke vrste periferije Evrope (može se govoriti i o balkanskom „podsistemu“ unutar evropskog međudržavnog sistema, kao što je i Balkan geografsko poluostrvo Evrope) zavisila je uvek od tri međuzavisna faktora (koje možemo posmatrati i kao tri nivoa stabilnosti): (1) od unutrašnje stabilnosti svake od balkanskih država, (2) od regionalne stabilnosti odnosno od međudržavnih i međunacionalnih odnosa na Balkanu, kao i (3) od šireg međunarodnog, a u prvom redu evropskog poretka. Dugoročna stabilnost je podrazumevala internu samoodrživost svake od jedinica međunarodnog sistema – država.[10]
U prvim dekadama XXI veka svedoci smo nove faze u stabilizovanju regiona, nakon kraja hladnog rata i poslednjeg perioda balkanizacije započetog raspadom federalne Jugoslavije (1991/1993) i nastavljenog raspadom državne zajednice Srbije i Crne Gore (2006) kao i otvaranjem pitanja statusa Kosova. Sve zemlje Balkana su već postale članice ili pregovaraju kao kandidati ili su potencijalni kandidati za članstvo u EU. Slično je i kada se radi o odnosu sa NATO (sa izuzetkom Srbije koja nije zatražila članstvo u NATO). Ovaj trend je dodatno ojačan praksom regionalnog multilateralizma (regionalna saradnja) što takođe ima određen, iako slabiji stabilizujući efekat u odnosu na procese integracije u evropsku integraciju sa nadnacionalnim elementima.[11]
U nastavku ćemo prikazati osnovne etape dvovekovne evolucije međudržavnih odnosa na balkanskom prostoru. Pri tome, nećemo se baviti analizom unutrašnje društvene evolucije, tj. političklim zbivanjima unutar pojedinih balkanskih zemalja koje u ovoj analizi posmatramo prvenstveno kao subjekte međunarodnih odnosa i glavne učesnike u regionalnom sistemu.
- Od Bečkog do Berlinskog kongresa – između načela legalnosti starih režima i novih ideja „slobodne nacije“
Dve viševekovne carevine – Austrija i Otomansko carstvo delile su početkom XIX veka gotovo u potpunosti balkanski politički i geografski prostor.[12] Prvi srpski ustanak je započeo samo 15 godina nakon Francuske buržoaske revolucije zasnovane na paroli o “slobodi, jednakosti i bratstvu” celokupne francuske nacije. Napoleonovi ratovi su proširili duh buržoaske revolucije po celoj Evropi pa i na Balkan (Ilirske pokrajine). Početak XIX veka je i na Balkanu nagovestio period dramatičnih međunarodnih i unutrašnjih promena u tada još uvek pretežno feudalnim carevinama. Ustanci u Srbiji (1804,1815) a zatim u Grčkoj (1820) kao i tursko-ruski ratovi (1806-1812, 1828-1829) doveli su (iznutra i spolja) u pitanje Otomansku imperiju, a posebno njen odnos prema hrišćanskim narodima koji su živeli pod vlašću sultana. Napoleonovi ratovi (1803-1815) i kasnije “proleće naroda” (revolucija 1848.) predstavljali su ogroman izazov za Austrijsku imperiju koji je u pojedinim momentima doveo u pitanje opstanak hiljadugodišnje habsburške monarhije. Ipak, sukob između načela legalnosti starih režima i zahteva za promenama (revolucija), kolektivnom i individualnom slobodom i pravdom završio se privremenom pobedom konzervativnih načela. Berlinski kongres (1814) i ono što je nakon njega sledilo (poput saveza „Svete alijanse“ između tri Carevine) za oko pola veka su odložili formalno otvaranje nacionalnih pitanja kao i “istočnog” pitanja.[13] Nereformisane imperije na Balkanu postepeno i delimično su se ipak povlačile pod spoljnim ili unutrašnjim pritiskom. Pojavili se prvi oblici nacionalnih država. Od 1830. godine Srbija je postala autonomna pokrajina u okviru Otomanskog carstva (Vlaška i Moldavija su to bile još odranije).[14] Iste godine velike sile su priznale grčku nezavisnost. U Austrijskom carstvu, nacionalno pitanje (u prvom redu položaj Mađara ali onda i ostalih naroda) postalo je stalna politička tema, sve do austro-ugarske nagodbe (1867) ali i nakon nje. Pariškim mirom (1856) kojim je završen Krimski rat potvrđene su granice Turske. Istovremeno, suverenitet sultana u nekim njegovim oblastima je pravno i suštinski relativizovan, jer su po prvi put jednim međunarodnim ugovorom date evropske garancije za autonomiju Srbije, Vlaške i Moldavije.
- Poredak Berlinskog kongresa: između nacionalne nezavisnosti i politike imperijalizma (1878-1918)
Nakon bosanskog ustanka (1875), srpsko-crnogorsko-turskih ratova (1876 i 1877) i rusko-turskog rata (1877), Berlinski kongres 1878. godine, koji su organizovale velike evropske sile, najavio je novi balkanski poredak i delimično rešenje “Istočnog pitanja”.[15] Na nekadašnjoj teritoriji Otomanskog carstva, uz Grčku, kao nezavisne države priznate su i Srbija, Crna Gora i Rumunija. Bugarska je dobila autonomiju. Formirana je turska provincija „Istočna Rumelija“. Politika imperijalizma velikih sila je potvrđena u praksi. Krhka stabilnost na Balkanu ostvarena je za zelenim stolom i pod nadzorom velikih sila. Granice su se povlačile u skladu sa odlukama u diplomatskim kancelarijama bez prevelikog vođenja računa o stanju u društvu ili o etničkom sastavu stanovništva u pojedinim oblastima. Austrija i Rusija su tokom nekoliko decenija nastojale da se dogovore oko podele uticaja na Bakanskom poluostrvu južno od Dunava, podelom interesnih sfera po liniji “zapad/istok”. Tako je Austrija okupirala Bosnu i Sandžak (formalno još uvek osmanske provincije), a Srbiju je vezala za sebe „tajnom konvencijom“ – nekom vrstom ugovora o zavisnosti. S druge strane, Rusija je tretirala Bugarsku i prostor turske Carevine do Carigrada kao potencijalne oblasti sopstvenog uticaja, odnosno budućeg direktnog poseda. Ostale velike sile, a u prvom redu Velika Britanija i Francuska, odnosile su se prema Balkanu u skladu sa svojim globalnim interesima, a posebno u kontekstu njihovih odnosa sa Rusijom (a kasnije i sa Nemačkom).
Osim sučeljavanja velikih sila – imperija, u ovom periodu po prvi put dolazi, umesto saradnje i do frontalnog sučeljavanja mladih balkanskih nacionalizama (sličan fenomen se prethodno desio u Austriji tokom mađarske revolucije 1848). Godine 1885. odigrao se prvi, kratkotrajan lokalni rat između dve balkanske nacije: Srbije i Bugarske koji je najavio i buduće sukobe lokalnih činilaca oko podela teritorije, uticaja i vođstva na Balkanu. Bugarska, Srbija i Grčka će nastojati da prošire svoj uticaj na još uvek neoslobođene teritorije evropske Turske (u prvom redu u Makedoniji). U narednim decenijama, balkanske „države-nacije“ u nastajanju doprinosiće i novim sukobima, poput 1. i 2. balkanskog rata. Sve one će učestvovati – na različitim stranama – u I svetskom ratu koji je buknuo iz iskre nastale na Balkanu.
- Versajski poredak – između malih nacionalnih država i hegemonizma velikih sila (1918-1939)
“Veliki (prvi svetski) rat” je značio kraj prisustva starih imperija na Balkanskom poluostrvu. Habsburška država je (poput nemačkog „Rajha“ i carske Rusije Romanova) nestala. Smanjena Turska se mučno i zahvaljujući radikalnim Ataturkovima reformama pretvorila u modernu naciju-državu. Na balkanskom prostoru koji su nekada zauzimala dva Carstva nastalo je ukupno šest država (ne računajući Mađarsku[16]). Versajski ugovor, kao i prateći mirovni ugovori (Trijanonski i dr) su donekle bili zasnovani na načelima “samoodređivanja naroda” – jednom od 14 mirovnih principa američkog predsednika V. Vilsona[17].
Ipak, malo ko na Balkanu je bio sasvim zadovoljan krajnjim rešenjima. Nestabilna ravnoteža između dve grupe država (“revanšističke” versus države statusa quo) održavala se putem uspostavljenih saveza: Male Antante (“antimađarski savez”: Jugoslavija, Rumunija, Čehoslovačka) i Balkanskog saveza (“antibugarski savez”: Jugoslavija, Grčka, Rumunija i Turska) koje je podržavala i nadzirala jedna evropska velika sila – Francuska. “Revanšističke” države, na čelu sa Italijom (pored nje, tu su bile i Bugarska, Mađarska i Albanija) nastojale su da utiču na promene u odnosu snaga. Sa usponom nemačke moći 30-tih godina i kasnije, većina balkanskih država se okrenula novom evropskom hegemonu – nacističkoj Nemačkoj[18].
Umesto kraljevina Srbije i Grne Gore na Balkanu se pojavila nova država i važan geopolitički činilac – Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Međutim fikcija o “troimenom narodu” nije dugo opstala. Pokazalo se da je Jugoslavija nasledila dosta problema sličnih onima koji su postojali kod višenacionalnih carevina.[19] U prvo vreme organizovana kao centralizovana zemlja, Jugoslavija je od 1939 godine otpočela transformaciju u složenu državu formiranjem autonomne “Banovine Hrvatske”. Ovaj proces mirne transformacije Jugoslavije u neku vrstu (kon)federacije je međutim prekinut aprilskim ratom 1941.
- “Novi evropski nacistički poredak” – Balkan po volji Firera
Iako nacistička Nemačka, odnosno Hitler, na početku II svetskog rata nisu imali neki jasan plan za Balkan (Balkan je za Hitlera u prvom redu bio potencijalini prostor za obezbeđivanje sirovina i hrane za nemački Rajh) a posebno ne za Jugoslaviju, taj plan je donekle stvoren nakon martovskog udara u Beogradu i šestoaprilskog rata 1941. godine i sproveden na sledeći način: umesto dotada centralne balkanske zemlje Jugoslavije koja je fizički uništena i podeljena – Nemačka i Italija su podržale stvaranje satelitskih država poput „Velike Hrvatske“ (NDH) i „Velike Albanije“ (pod italijanskom kontrolom).[20] Uz njih, nemački sateliti Mađarska i Bugarska su proširili granice na račun jugoslovenskih teritorija, kao nagradu za savezništvo sa Nemačkom u napadu na Jugoslaviju. Nemačka je anektirala deo teritorije uz svoju granicu (današnje Slovenije), a slično je učinila i Italija (delovi Slovenije kao i Dalmacije). Smanjena Srbija južno od Dunava uz deo Banata („Nedićeva Srbija“) od koje su odvojene Makedonija (pripala Bugarskoj) i Crna Gora celo vreme rata bila je pod direktnom nemačkom okupacijom. Crna Gora je ostala pod italijanskom okupacijom.
Kao apsolutni hegemon i arbitar u fašističkoj Evropi, Hitler je arbitrirao i u spornim graničnim pitanjima između svojih satelita, pa je tako 1940. odlučio da Rumunija prepusti Transilvaniju proširenoj Mađarskoj, poništivši time odredbe Trijanonskog ugovora. U svojim geostrateškim planovima Hitler je posebnu pažnju obraćao na područje Dunava, kao jednu od osovina „novog poretka“ u Evropi. Ratne okolnosti su sprečile da improvizovani i privremeni nacistički planovi o preoblikovanju Balkana uhvate korena.[21]
- Poredak nakon II svetskog rata – Balkan u vreme Hladnog rata
Posleratni sistem u celoj Evropi do 1992. godine bio je karakterističan po podeli na dva suprostavljena ideološka bloka.[22] “Čelična zavesa” koja je delila Evropu i na neki način zamrzla podelu na “zapad” i “istok” kontinenta prolazila je i Balkanskim poluostrvom. Na Balkanu, dve države su bile članice NATO (Grčka i Turska), druge dve su pripadale Istočnom bloku (Bugarska i Rumunija) dok su socijalističke zemlje Albanija i Jugoslavija bile od kraja rata u savezu sa SSSR, ali su kasnije zadobile poseban status između dva bloka (Jugoslavija kao neutralna-nesvrstana zemlja, a Albanija kao saveznik Kine). Nakon II svetskog rata, socijalistička Jugoslavija se transformisala u federaciju šest “republika” (uz dve pokrajine koje su činile deo Srbije), teorijski autonomnih mini država-nacija koje su se dobrovoljno udružile.[23] Jugoslovenska federacija je dodatno ustavno transformisana 1963. godine i 1974. godine u pravcu veće (kon)federalizacije. Međutim komunistički način upravljanja je donekle zamaglio veoma visok stepen ustavne decentralizacije Jugoslavije, koja se tokom osamdesetih godina XX veka nalazila u skoro stalnoj ekonomskoj, a zatim i političkoj krizi koja je na kraju dovela i do njenog raspada.[24]
- Balkan u XXI veku – u traganju za novim osnovama stabilnosti u okvirima evropske integracije i multilateralne saradnje
Kraj hladnog rata, raspad istočnog bloka i federalne SFRJ, rat na prostoru Jugoslavije, kao i intervencija NATO 1999. godine u SRJ, Srbiji odnosno na Kosmetu, postavili su i pitanje traženja osnova i okvira za stabilizovanje balkanskog prostora u novim okolnostima. Na ruševinama SFRJ nastalo je šest međunarodno priznatih država.[25] Već decenijama, sve do danas na delovima balkanskog prostora su prisutne međunarodne mirovne trupe i mirovne misije.[26]
Ako posmatramo celokupan balkanski prostor, mogli bismo konstatovati da objektivno ne postoji država u regionu koja bi u novim uslovima eventualno igrala ulogu internog „hegemona“ odnosno nosioca stabilnosti[27] niti je u ovom kontekstu moguće da jedna zemlja ostvarili ulogu stalnog „lidera“, odnosno vođstvo unutar šire grupe.
Proces stabilizacije na ovom, politički još uvek osetljivom području u najvećoj meri zavisi od šireg stabilnog stanja u Evropi, a u prvom redu od položaja i delovanja Evropske unije kao neke vrste modernog „hegemona“ ili uslovno rečeno „demokratske post-moderne imperije“.[28] EU je je nakon prestanka sukoba na prostoru bivše Jugoslavije preduzela niz mera vojnog, političkog i ekonomskog karaktera u cilju prvo, stabilizovanja (mirovna misija, mere poverenja i sl) a onda pridruživanja i integracije ovog prostora Uniji. Ove mere, između ostalih su u kasnijoj fazi obuhvatale tzv. proces stabilizacije i pridruživanja, program evropskog partnerstva, finansijsku podršku obnovi regiona (programi CARDS i IPA), formiranje Pakta za stabilnost u jugoistočnoj Evropi, zaključenje sporazuma o stabilizaciji i pridruživanju, status kandidata i otvaranje pregovora o članstvu u EU sa pojedinim zemljama itd. Putem ojačanog multilateralizma odnosno postepenim uključivanjem praktično celog Balkanskog prostora u evro-atlanske integracije ostvaruje se i podrška izgradnji pravno čvršćih i funkcionalnijih „država-nacija“[29]. Pre članstva u EU, zemlje regiona su uključene i u mnogobrojne okvire regionalne multilateralne saradnje (regionalne inicijative i organizacije) koji pružaju mogućnosti za jačanje međusobnog poverenja i unapređenje odnosa[30]. Time se postepeno podiže nivo stabilnosti balkanskog regiona u tri koraka: stabilizacijom na terenu i jačanjem pravne države, zatim putem regionalnog multilateralizma između zemalja regiona, a na kraju uključivanjem u evropsku i/ili evro-atlansku integraciju. Članstvo u EU omogućava evropeizaciju i transformaciju državnih struktura i društava u zemaljama kandidatatima. U periodu 2004-2007 u EU su tako ušle, pored ostalih, Mađarska, Slovenija, Rumunija i Bugarska, dok je Hrvatska postala članica 2013. godine. Treba takođe dodati da su u periodu 1999-2009. u NATO između ostalih, uključeni Mađarska, Slovenija, Bugarska, Rumunija, Hrvatska i Albanija (a Crna Gora će takođe biti uključena u članstvo 2017 g). Tako učešće zemalja jugoistočne Evrope u produbljenoj integraciji (u pojedinim slučajevima i sa nadnacionalnim elementima) u načelu bi trebalo da obezbedi dugoročno stabilnije odnose u regionu.
Ka regionalnoj zajednici na Balkanu?
Kriza EU produbljena očekivanim geopolitičkim promenama koje su posledica referenduma o izlasku Velike Britanije iz EU dovodi u pitanje projekciju stabilnosti u regionu Balkana, kako bismo to mogli očekivati u situaciji stabilne Unije.
Pri razmatranju nekog međunarodnog sistema može se u prvom redu poći od pitanja koje se odnosi na ravnotežu međunarodne moći (između država)[31] kao osnova stabilnosti. Drugim rečima, treba odgovoriti na pitanje da li su odnosi međunarodnih činilaca takvi da bi mogli da potencijalno izazovu sukobe ili rat, ili obrnuto da doprinesu miru i saradnji? Kakve su okolnosti potrebne da bi se održao mir, a zatim i da bi se ostvarili drugi unutrašnji i međunarodni ciljevi i uspostavile određene društvene vrednosti kao sto su postojanje unutrašnje stabilnosti i demokratije, omogućavanje razvoja i saradnje, obezbeđenje socijalne pravde, poštovanje ljudskih prava i slično?
U svakoj od šest istorijskih faza pomenutih u ovom tekstu relativna ravnoteža balkanskog sistema je bila privremena i u suštini obezbeđivana spoljnim delovanjem, odnosno uticajem velikih sila. Ako analiziramo tri nivoa stabilnosti koje smo naveli u početku ovog teksta (međunarodna/evropska, regionalna i unutrašnja/nacionalna) koji su u svakoj istorijskoj etapi bili razlozi da obezbede ili da poremete postojeći balkanski sistem, možemo konstatovati da su uzroci poremećaja koji su doveli do evolucije sistema, odnosno promene u odnosima snaga u svakoj od pređenih faza bili sledeći: 1. (sistem Bečkog kongresa): interni poremećaji (ustanci); 2. (sistem Berlinskog kongresa): interni (ustanci) i međunarodni (spoljna intervencija velikih sila); 3. (Versajski poredak): regionalni (balkanski ratovi) i međunarodni (svetski rat); 4. (Nacistički poredak): međunarodni (svetski rat); 5. (Hladnoratovski sistem): interni (slom socijalističkih režima) i međunarodni (raspad blokovske podele u Evropi). Ova analiza pokazuje da su činioci održanja ili remećenja (destabilizacije) dosadašnjih sistema na Balkanu u prvom redu imali opšti – međunarodni uzrok, a da su na drugom mestu po učestalosti bili interni razlozi u državama (neuspeh održanja unutrašnjeg društvenog i političkog sistema). Tek na trećem mestu konstatujemo uzroke destabilizacije sistema koji su imali regionalni karakter (tj. sukobe između regionalnih država, poput Balkanskih ratova). Možemo prema tome konstatovati da potencijalni uzrok ili preduslov sukoba ili (de)stabilizacije na Balkanu u načelu proizilazi od, prvo, međunarodne (u prvom redu evropske) situacije, zatim od interne stabilnosti država Balkana (poput procesa separatizma ili usled socijalnih pobuna i potresa), a tek na kraju i od karaktera regionalnih odnosa.
Kao i u ranijim periodima, najnovija transformacija regionalnih odnosa na Balkanu u XXI veku, koja ima odlike procesa balkanizacije, mogla bi biti sistemski nestabilna kao i bitno zavisna od spoljnih uticaja. Pod uslovom održanja relativne interne stabilnosti u svakoj od balkanskih država, dugoročnu ravnotežu, odnosno stabilnost balkanskim odnosima može u prvom redu da obezbedi proces postepenog uključivanja u evropske strukture koje se mogu posmatrati i kao neka vrsta „nadnacionalnog ili imperijalnog okvira“ nacionalnim državama. Istorijska uloga Evropske unije, kao „bezbednosne zajednice“ i glavnog preduslova kojim se obezbeđuje dugoročni mir i stabilnost, odnosno sprečava rat, trebalo bi da se potvrdi i na Balkanu.
U toku poslednjih decenija, na Balkanu su sve aktivniji i „neevropski“ faktori, poput Rusije i Turske, koje imaju tradicionalne interese i veze na ovom prostoru. Činjenica da je nakon širenja na Sloveniju, Bugarsku, Rumuniju i Hrvatsku Evropska unija praktično usporila i učinila vremenski neizvesnim dalje proširenje, ostavlja u njenom „balkanskom dvorištu“ deo regiona čija geopolitička budućnost postaje manje izvesna nego što je to bio slučaj pre desetak i više godina. U ovom smislu, akcije pojedinih država članica EU da podstaknu stabilnost i saradnju na Zapadnom Balkanu i perspektivu članstva u EU putem „Berlinskog procesa“ i slično ne mogu biti potpuna zamena za jasnu perspektivu proširenja, kao glavni faktor stabilizacije i evropeizacije regiona.
Naravno stabilnost Balkana zavisi i od unutrašnje društvene i ekonomske situacije i izgradnje pravnih sistema u svakoj od država regiona. Stabilnost takođe zavisi i od prakse regionalne multilateralne saradnje između balkanskih zemalja, koja takođe predstavlja jednu od elemenata u procesima evropeizacije nacionalnih država u jugoistočnoj Evropi.
[1] Pod Balkanskim poluostrvom podrazumevamo geografski prostor na prostorima južno od Save i Dunava, što u političkom smislu obuhvata i današnje države Sloveniju i Rumuniju, a u izvesnim geopolitičkim aspektima i Mađarsku. Za geografsku definiciju v. na pr. Jovan Cvijić, „Balkansko poluostrvo“, u: B. Matić (prir), Tajna Balkana, SKC, Beograd, 1995, str. 87-118.
[2] Pod “međunarodnim sistemom” R. Aron definiše “skup koji čine političke jedinice koje između sebe održavaju stalne odnose i koji su sve u mogućnosti da budu uključene u opšti rat“, R. Aron, Paix et Guerre entre les Nations, Calman-Levy, Paris, 1962, str. 103. Balkan se u prvom redu može smatrati „podsistemom“ evropskog, odnosno međunarodnog sistema.
[3] Za istoriju Balkana v. između ostalog: G. Castellan, Histoire des Balkans XIV-XX siecles, Fayard, Paris, 1991, 531 p; M. Glenny, The Balkans 1804-1999, Granta Books, London, 726 p; M. Mazover, Balkan, Kratka istorija, Aleksandria pres, 2003. 189 p. J. Lampe, Balkans into Southeastern Europe, Palgrave, London, 2006, 328.
[4] Za opštu istoriju Evrope XIX i XX veka v: E. Hobsbawm, The Age of Revolution 1789-1848, Abacus, London, 2008, 414 p; The Age of Capital 1848-1875 i The Age of Extremes 1914-1991, Abacus, London, 2010, 627 . N. Davies, Europe, A History, Pimlico, London, 1996, 1365 p; J.B Duroselle, Europe, A History of its Peoples, Viking, London, 1990, 422; M. Mazower, Dark Continent, Europe‘s Twentieth Century, Penguin Books, London, 1998, 495 p.
[5] Francuski rečnik Petit Robert definiše pojam „balkanisation“ kao „političko usitnjavanje jedne zemlje ili jednoga carstva“. Reč ima i šire značenje u smislu usitnjavanja ili raspada uopšte.
[6] „Od francuske revolucije uzima se da je u stvaranju države narodna svest najvažniji od svih činilaca“, S. Jovanović, O državi, osnovi jedne pravne teorije, BIGZ, Beograd, 1990, str. 32.
[7] O odnosu nacionalizma i demokratije, v. Između ostalog sjajnu studiju Ištvana Biboa: Beda malih istočnoevropskih država“, IK Zorana Stojanovića, S. Karlovci, 1996, 119, posebno str. 49 gde autor kaže: „Nacionalno osećanje, čak i kada je uskogrudo i sitničavo, jeste ozbiljno masovno osećanje u najbližem srdodstvu sa demokratizmom…“
[8] A. Mitrović, Vreme netrpeljivih, Evropa 1919-1939, SKZ, Beograd, 1974, str. 73.
[9] E. Hobsbawm, The Age of Extremes 1914-1991, Abacus, London, 2010, 627.
[10] Nijedan politički sistem, međunarodni ili interni, uostalom nije dugoročno održiv isključivo delovanjem spoljnog faktora, odnosno ukoliko istovremeno ne postoji i odgovarajuća interna stabilnost.
[11] O regionalnoj saradnji na Balkanu v. D. Lopandić, J. Kronja: Regionalne inicijative i multilateralna saradnja na Balkanu, EPUS, Beograd 2010, 316 str i literatura data u knjizi. O širem konceptu uticaja regionalnih organizacija u pravcu stvaranja tzv. „bezbednosne zajednice“ P. Simić, „Teorija „bezbednosne zajednice“ i širenje EU i NATO na Zapadni Balkan“, Izazovi evropskih integracija, 2011/15, 35-45
[12] Postojanje uskog pojasa venecijanske teritorije na Jadranu, odnosno „Ilirskih prvincija“ kao dela napoleonovog carstva, s jedne strane, kao i vazalnih otomanskih pokrajina Vlaške i Moldavije ne menjaju mnogo u opštoj slici tadašnje bipolarne podele Balkana početkom XIX veka.
[13] O Bečkom kongresu v. Monumentalnu studiju A. Zamoyskog, Rites of peace, The Fall of Napoleon and the Congress of Vienna, Harper, London, 2007, 634 p. V. Takođe analizu Kisindžera u H. Kisindžer, Diplomatija, Verzal pres, Beograd, 1999, str. 59 i d.
[14] O razvoju srpske državnosti v. R. Ljušić, Srpska državnost 19. veka, SKZ, Beograd, 2008, 497 str. V. Takođe Istorija srpskog naroda, knjige 5 i 6. SKZ, Beograd 1981. B. Popović, Diplomatska istorija Srbije, Zavod za udžbenike, Beograd, 2010, 611 str. D. Lopandić, Poslužiti svome dragom otečestvu, Iz istorije diplomatije Srbije 1804-1914, Sl. Glasnik, Beograd, 2010, 209 str.
[15] O Istočnom pitanju v. Ć. Popov, Istočno pitanje i srpska revolucija 1804-1918, SKZ, Beograd 2008.
[16] Imajući u vidu položaj i delovanje Mađarske prakatično je nemoguće isključiti ovu zemlju iz analize balkanskog „podsistema“ međunarodnih odnosa.
[17] O sklapanju Versajskog ugovora 1919: M. MacMillan, Peacemakers, Six Months that changed the World, John Murrey ed., London 2001. V. takođe A. Mitrović, Vreme netrpeljivih, Politička istorija velikih država Evrope 1919-1939, Beograd. 2004.
[18] Osim već pomenute literature v. takođe B. Krizman, Vanjska politika Jugoslavenske države 1918-1941, Školska knjiga, Zagreb, 1975, 199 str.
[19] Upozorenje da će se Srbija, ako se bude suviše širila naći u međunacionalnim problemima sličnim onim koje je imala Austro-Ugarska davao je već u XIX veku Svetozar Marković, v: Srpske obmane, Bigz, Beograd, 1973.
[20] S. Pavlović, Srbija, Istorija iza imena, Clio, Beograd 2004, posebno poglavlje 7: „Srbija u paramparčad“, str. 172 id. V. takođe M. Mazower, Hitler‘s Empire, Nazi Rule in Occupied Europe, Penguine Books, 2009, 726 p. V. takođe i A. Trud, Geopolitika Srbije, Sl. Glasnik, Beograd 2007, 219 str. O nemačkoj politici u II svetskom ratu v. i Herman Nojbaher, Specijalni zadatak Balkan, Sl. list, 2004.
[21] J. Durand, Le nouvel ordre europeen nazi 1938-1945, Complexe, Bruxelles, 1990, 340 p.
[22] Za ovaj period videti posebno T. Judt, Postwar, A History of Europe since 1945, Penguin Books, London, 2005, 933 p.
[23] Ustav SFRJ od 1974. godine definiše republike kao „države zasnovane na suverenosti naroda“, v. M. Jovičić, Državnost federalnih jedinica, Naučna knjiga, Beograd, 1992, 104 str. Pojedine republike su ustavno-terorijski bile „nacionalne države“ ne samo jednog, nego više naroda, poput na primer Hrvatske (gde su i Srbi pored Hrvata bili „konstitutivni narod“ sve do 1991) ili BiH (gde su sva tri naroda bili „konstitutivni“).
[24] O sudbini Jugoslavije v. A. Đilas, Osporavana zemlja, Književne novine, Beograd 1990, 291. Prema Z. Djindjiću, Jugoslavija je bila „nezavršena država“ jer u njoj nije bilo moguće „sa sigurnošću utvrditi gde je ležište suvereniteta“, v. M. Podunavac, „Strategija političkog radikalizma, filozofski testament Zorana Djindjića“, Politika, 21.04.2012, Kulturni dodatak, str. 5.
[25] Na Kosovu, jednostrano je proglašena nezavisnost koju nisu priznali ni Srbija niti većina zemalja u međunarodnoj zajednici.
[26] Na Kosovu su prisutne trupe NATO, a u BiH od 2004. godine deluje mirovna misija EU – EUFOR pod nazivom „Althea“.
[27] O određenim ambicijama Turske u ovom pogledu v. D. Tanasković, Neoosmanizam, Povratak Turske na Balkan, Sl. Glasnik, Beograd 2010.
[28] O teorijama povezanim sa objašnjenjem političkog fenomena Evropske unije videti, između ostalog: p. Andersson, The New Old World, , Verso, London, 2009, 561 p; Dž. Vajler, Ustav Evrope, Filip Višnjić, Beograd, 2002, 401 p; U. Beck, E. Grande, Kozmopolitska Europa, IGI, Školska knjiga, Zagreb, 2006, 355 str; S. Hiks, Politički sistem Evropske unije, Sl. Glasnik, Beograd, 2007, 472. D. Šidjanski, U traganju za novim evropskim federalizmom, Gutenbergova galaksija, Beograd, 2002, str. 118. G. Morgan, The Idea of a European Superstate, Princeton, 2005, 212 p; E. Du Reau, L‘Idee d Europe au Xxe ciecle, Ed. Complexe, Paris 1995, 371. R. Cooper govori o „novom evropskom poretku“ koji je rezultat nastanka EU kao „postmoderne imperiji“ ili specifičnog „komonvelta“ v. R. Cooper, La Fracture des nations, Danoel, Paris, 2003, posebno str. 95-104.
[29] O politici proširenja i uticaju EU, posebno na Srbiju v. A. Kellermann et al (ed), The Impact of EU Acession on the Legal orders of New EU Member States, Asser Institute, The Hague, 2005, 465 p; A. Ott and K. Inglis, Handbook on European Enlargment, Asser Press, The Hague, 2002, 1116 p; S. Samardžić (prir) Srbija u procesu pridruživanja EU, Sl. Glasnik, Beograd, 2009, 289 str; M. Crnobrnja and A. Trbovic, Impact Assesment of Serbia‘s Accession, FEFA, Beograd, 2009, 250; D. Lopandić, Reforme EU, Zapadni Balkan i Srbija, ECPD, Beograd, 92 str; S. Marković (ur), Evropa i Zapadni Balkan posle velikog proširenja, IES, Beograd, 2005, 250 str. Lopandić, D. (prir), EU i Balkan: šta posle Soluna?, Zbornik konferencijskih referata, Beograd, 2004, Evropski pokret u Srbiji i Friedrich Ebert Stiftung, CD izdanje.
[30] V. E. Busek, B. Kune, From Stabilisation to Integration, The Stability Pact for SEE, Wien, 2010, 266 p.
[31] Za teorije rata i mira u kontekstu međudržavne ravnoteže v. R. Aron, Paix et Guerre entre les Nations, Calman-Levy, Paris, 1962, 790 p, posebno str. 103-183. Treba se podsetiti napomene S. Jovanovića da je „država počela kao vojna zajednica“ i da „ma koliko se njeni zadaci u toku vremena množili i razvijali, država ostaje u osnovi vojna ustanova“, O državi, op.cit, str. 36 i 38.